Félix
Caballero
Hai
uns días, co gallo dunha disertación sobre o humor gráfico na prensa galega que tiven
o privilexio de facer convidado por un amigo (ía dicir un querido amigo, pero
iso é un pleonasmo, porque a amizade é sempre unha forma de amor), volvéronme
facer a pregunta do millón de euros: pódese facer humor de calquera cousa? Ten límites
o humor? Daquela saín do paso cunha resposta máis ou menos improvisada que non
me deixou satisfeito de todo. Hoxe, logo de reflexionar un chisco máis sobre o
asunto, quero pór por escrito a miña posición:
1)
Pódese facer humor de todo? Si, pode e débese, porque o humor
é sempre saudable. Sobre todo, pode e débese facer humor do solemne, do grave,
do estirado, do falsamente serio. E digo “do falsamente serio” porque o humor
si que é serio, pero nunca solemne. Ao revés, é antisolemne. Cómpre, pois, diferenciar
entre o serio e o solemne. O humor é sempre antisolemne, digo, e non só a
sátira, senón tamén as formas máis benévolas do humor, é dicir, o humorismo e a
comicidade, porque nos amosan a nobreza do ridículo e a ridiculez do nobre.
Todo pode ser relativizado, nada é tan importante como coidamos, comezando por
nós mesmos.
2)
Pódese facer humor de calquera cousa, pero non de calquera maneira. Aí está a
chave da cuestión. Basicamente, hai dúas maneiras de facer humor: ferindo ou
aliviando; achegando dor ou ledicia. Coido que o filósofo francés André
Comte-Sponville explicouno moi ben cando dixo: “Pódese chancear sobre todo: o fracaso, a morte, a guerra, o amor, a
enfermidade, a tortura. O importante é que o riso engada algo de ledicia, algo
de dozura ou lixeireza á miseria do mundo, e non máis odio, sufrimento ou
desprezo. Pódese chancear con todo, pero non de calquera xeito. Un chiste xudeu
nunca será humorístico na boca dun antisemita”. Non será humor, senón unha
canallada, outra forma de aumentar u odio e mais o sufrimento. Porén, un chiste
na boca dun xudeu pode ser –e de feito é– unha das máis xenuínas forma de
humor, porque será unha das máis intelixentes e eficaces maneiras de exorcizar
demos, de aliviar a dor, de autoprocurar benestar psíquico e emocional a un
mesmo e á colectividade da que un forma parte.
Cómpre
falar aquí da ditadura do politicamente correcto e mais do humor negro. O
problema do politicamente correcto consiste, precisamente, en que non é quen de
entender isto: que se pode facer humor de todo, pero non de todas as maneiras.
Para o politicamente correcto hai temas dos que non se pode falar, e punto, por
iso é unha ditadura. O políticamente correcto ten resucitado os tabús, caendo
nun dobre paradoxo, porque reintroduce na modernidade e desde posicións
supostamente progresistas un asunto –os tabús– propio do pasado e dunha
mentalidade reaccionaria.
Para quen é politicamente correcto, non se pode facer chistes sobre determinados
colectivos ou cuestións, pero todos sabemos que algúns chistes sobre eses asuntos (e subliño o de algúns, para que ninguén se leve a engano), sobre todo en boca de persoas afectadas
directamente por eles, poden facer máis ben ca mal, porque teñen un efecto
catárquico ou balsámico. Cando Woody Allen di “se tivese nacido en Viena no canto
de en Nova York, hoxe sería a pantalla desa lámpada, non é?”, non está
aumentando a dor da súa xente, senón ao revés, restándoo.
Entramos
xa de cheo no humor negro, a segunda cuestión da que quería falar. Alén da súa
má prensa nalgúns círculos, o humor negro é lexítimo e mesmo necesario. O que
acontece é que en España adoita ser mal entendido. O humor negro rise da morte,
non do morto, mais no noso país a maioría rise deste en troques daquela. Só así
se comprende a polémica ao redor de Guillermo Zapata, o concelleiro de Madrid
xulgado por uns tuits aldraxantes sobre Irene Villa e as nenas de Alcásser. El
alegou que eses tuits se escribiron no contexto dun debate sobre os límites do
humor negro. Enganábase ou mentía (ou mentíase, que vén sendo o mesmo), porque
non se estaba a rir da morte, senón de mortos (ou feridos ou mutilados), e non
precisamente por morte natural, senón de “mortos matados”, de vítimas do abuso
e da inxustiza con nome e apelidos. A Audiencia Nacional absolveuno confirmando
que as mensaxes se emitiron no transcurso dun debate sobre “o humor macabro”.
Sobre que os tuits non son reprobables desde o punto de vista penal –como afirmou
o tribunal–, non teño nada que dicir, pois non son xurista, pero o de que constitúen
unha manifestación de humor macabro non podo compartilo en absoluto. Facer mofa
de vítimas coma elas é vitimizalas de novo, polo que, lonxe de humor negro, só
podo cualificar eses tuits de canallada.
3)
Rirse dunha pobre vítima, dunha persoa débil e indefensa, non é nunca humor,
nin sequra sátira. A mención á forma máis agresiva do humor –a sátira– non é
baladí. Non estou condenando a sátira, todo o contrario. A sátira ten o seu
sentido, a súa utilidade e a súa lexitimidade. A sátira si ataca, fire, fai dano. Esa é a súa esencia. E non ten que pedir desculpas por iso nin hai
que esixirlle que sexa xusta, que ofenda con xustiza e proporción. Iso sería un
absurdo. Repito que na súa esencia está ferir, facer dano. O satírico é sempre
xuíz e parte. Ademais, como definiu moi ocorrentemente Lorenzo Gomis, o humor
gráfico (tamén a sátira gráfica) é unha noticia imaxinaria en función de
comentario. Non se lle pode pedir que sexa verdadeiro (e, polo tanto, xusto) ao
que é imaxinario, unha invención. O humor gráfico (tamén a sátira gráfica) é un
comentario da actualidade, unha opinión, coma a columna xornalística ou mesmo o
editorial, mais, a diferenza deles, non ten que argumentar (achegar argumentos verdadeiros
e xustos); chégalle con insinuar, apuntar, ironizar. Pero ao que ía. Para ser
lexítima, para empatizarmos con ela, para celebrármola, a sátira ten que atacar
o poderoso, o forte, o verdugo, a quen está arriba, nunca o débil, a vítima, a quen está abaixo. A sátira ten que se dirixir de abaixo arriba, nunca de arriba
abaixo. Aí radica a súa lexitimidade e mais a súa función, porque a sátira ten unha
función catárquica –o satírico (e o seu púbico con el) experimenta unha catarse
cando ataca, cando ofende, cando morde (a sátira é unha vía de escape que
permite mudar por un momento o malestar do débil en pracer, a súa febleza en
sensación de forza)–, mais tamén outra función de melloramento social, porque
non deixa de sinalar vicios (individuais ou coletivos) para seren corrixidos.
4)
En resumo: ten que ter límites o humor? Si, e de feito xa os ten: as leis
ordinarias (nunca as leis especiais de información, propias de réximes
totalitarios ou autoritarios e, xa que logo, sinónimos sempre dunha reprobable
censura), é dicir, o Código Penal. E a maiores, o sentido común e o bo gusto,
convenientes para todo, non só no eido do humor. No Código Penal atopamos eses
lexítimos límites ao humor: o dereito á honra, á intimidade, á vida privada e á
propia imaxe; o delito de odio e mais o da incitación ao odio... A calumnia, a inxuria, a difamación, a incitación ao odio nunca serán humor, senón
delitos. E canalladas.
